Ακολουθούν 5 παρεμβάσεις μελών της Επιστημονικής Εταιρείας Εγκυκλοπαιδιστών Ελαιοκομίας (4Ε) για τον πολιτισμό, την υγεία και τον κορωνοιό, την κλιματική αλλαγή, την αξία της ελαιοκαλλιέργειας, την ελαϊκή πολιτική.
Ο Πολιτισμός της ελιάς…λάδι στην πληγή της Γης
Δρ Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
Ομότ. Eρευνήτρια, τ. Διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, της Ακαδημίας Αθηνών, Μέλος της Εθνικής Επιτροπής Αθήνα 2021, Πρόεδρος της Επιτροπής Χειροτεχνίας του Υπουργείου Ανάπτυξης
Το τοπίο της ελιάς, μνήμη και μόχθος γενεών, αγαθή ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση, ισορροπία ανάμεσα στο πρόσκαιρο που είναι ο άνθρωπος και στο αιώνιο, που είναι η φύση και η ζωή.
Οι ελιές συνθέτουν την εικόνα του ελληνικού τοπίου δημιουργώντας την εικόνα του εξημερωμένου-καλλιεργημένου χώρου, που παρά τις ραγδαίες αλλαγές που έχει υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες, διατηρεί ακόμη στοιχεία και χαρακτηριστικά προηγουμένων εποχών, και αποτελεί έτσι σημαντικό φορέα πληροφοριών για την αναπαράσταση συμβολισμών, των κοινωνικών δομών, των τεχνικών, των λειτουργιών που εξυπηρέτησε διαχρονικά, τουλάχιστον τους τελευταίους αιώνες. Η επιστημονική προσέγγιση της ελιάς από την πλευρά της αρχαιολογίας, της ιστορίας, της λαογραφίας και ανθρωπολογίας μας επιτρέπει να δούμε συνολικά και στις σχέσεις μεταξύ τους, τους περίφημους ελαιώνες στους τοίχους των ανακτόρων της Κνωσού, τα απολιθωμένα λιόφυλλα και λιοκούκουτσα της Σαντορίνης, τα τριβεία (τροπεία) της αρχαιότητας, αλλά και τους απέραντους ελαιώνες της Κέρκυρας, της Άμφισσας, της Μεσσηνίας, του Ρεθύμνου και των Χανίων Κρήτης με τα ξεχασμένα και ερειπωμένα λιοτρίβια τους.
Η ελιά (το δένδρο, ο καρπός, το σύμβολο), με τη βιολογική και κατ’ επέκτασιν συμβολική θαλερότητα, έχει συνδεθεί με την τελείωση της ύπαρξής του ανθρώπου στον μεσογειακό χώρο. Η καλλιέργεια, η παραγωγή του ελαίου, του πολύτιμου αυτού αγαθού, με τους ιερούς όρους φύλαξης – προστασίας, και η χρήση του (που φέρει τη συνείδηση αυτής της ιερότητας) μετατρέπεται σε ενέργεια θρεπτική, κατευναστική αλλά και θεϊκή πάνω στο σώμα και στην ψυχή.
Η αναπαραγωγική δύναμη της ελιάς, η θαυμαστή μακροβιότητά της, η μεγάλη σημασία της για τη διατροφή του ανθρώπου και η δύναμη του ελαίου να συντηρεί οργανικές ύλες, φέρνουν την ελιά κοντά στην ουσία της θεάς Γης, ανεξάντλητης πηγής ζωής και τροφού. Γέννημα θαυμαστό της ιδανικής μυθικής γης των Υπερβορείων, σύμβολο των ανεξάντλητων γονιμοποιών δυνάμεων της Γης, ως διαρκώς ανανεούμενη και αγέραστη τροφοδοτική και ζωοποιός δύναμη, η ελιά συνδέθηκε με την ίδια την αθανασία. Οι παραδόσεις την θέλουν συνδεδεμένη με όλες σχεδόν τις γυναικείες θεότητες της βλάστησης και της γονιμότητας, αφού η καλλιέργειά της οδηγεί τους ανθρώπους στην ειρηνική συμβίωση, που εξασφαλίζει την ανανέωση της ζωής και την ομαλή διαδοχή των γενεών πάνω στην ίδια γη. Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούν τους νεκρούς ήρωές τους με αθλητικούς αγώνες, με έπαθλο κλαδιά ιερών δένδρων (ελιά, δάφνη) σε μια αποθέωση της δενδρολατρείας. Και ο θάνατος, συνδεδεμένος με τη χθόνια Γη και τη γονιμοποίησή της, μετατρέπεται σε θρίαμβο ζωής και σε χαρά της νίκης ως υγεία, αθανασία, ειρήνη.
Αυτό το ιερό δένδρο και τα πολύτιμα προϊόντα του, οι ελιές και το λάδι, φαίνεται ότι θα αποτελούν και στο μέλλον ευεργέτες και προστάτες του πολύπαθου μεσογειακού χώρου. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι τα δάση της ελιάς, οι παραδοσιακοί ελαιώνες αποτελούν το πιο προστατευτικό γαιοτάπητα, όπως θα πουν οι πιο ειδικοί στη συνέχεια.
Στην αγωνιώδη προσπάθεια για εξοικονόμηση φυσικών πόρων και διάσωση των φυσικών οικοσυστημάτων η καταφυγή σε δοκιμασμένες διαχρονικά έννοιες και αξίες φαίνεται ότι είναι μονόδρομος. ως σανίδα σωτηρίας. Η νεωτερικότητα και η καινοτομία συνδέονται, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, με την προσπάθεια να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να αξιοποιήσουμε αρχές και πρακτικές του παρελθόντος. Γιατί οι πολυσυζητημένες σήμερα και προτεινόμενες ως νεωτερικές έννοιες «κυκλική οικονομία», «επαναχρησιμοποίηση-μεταποίηση», «ανακύκλωση» και «βιώσιμη ανάπτυξη» είναι τόσο παλιές όσο και οι οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες, που με αυτές επεβίωσαν. Οι κοινωνίες αυτές στη μακρά διάρκεια είχαν την αντίληψη ότι το φυσικό τοπίο διαπνέεται και παίρνει ζωή από ένα συνεκτεινόμενο μυθικό τοπίο, που αποτελείται από ιστορίες, πνεύματα και άλλα στοιχεία αυτού που αποκαλούμε «μαγεία». Αυτή η μαγεία της φύσης μάς χαρίζει τη συνειδητοποίηση ότι η επιβίωσή μας εξαρτάται από τη γονιμότητα, άρα την ευρωστία, της φύσης, καθώς και την ανθρώπινη ικανότητα να αντλεί πόρους χωρίς να τους εξαντλεί. Η προώθηση πολιτικών για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και την αειφόρο ανάπτυξη μέσω της σύνθεσης της φύσης, του πολιτισμού και της επιχειρηματικότητας στον αγροδιατροφικό τομέα φαίνεται πλέον ότι είναι μονόδρομος. Ωστόσο, η πραγματική επιστροφή στην κανονικότητα του πλανήτη με τη συνδρομή της νέας τεχνολογίας απαιτεί την αναμάγευση της φύσης, προκειμένου να αποκτήσει στο φαντασιακό, αλλά και στη λογική σκέψη των ανθρώπων, τη θέση που πρέπει.
Στην Ελλάδα η σχέση των τοπικών κοινωνιών με τη γη, το φυσικό περιβάλλον και η πρωτογενής παραγωγή δημιούργησαν το μοναδικό πολιτιστικό και οικολογικό τοπίο, όπως εξελίχθηκε στον χρόνο.
Οι τοπικές κοινωνίες πρέπει να ξαναμπούν με την κατάλληλη εκπαίδευση στον σχεδιασμό και την εφαρμογή των αναγκαίων δράσεων για τη βελτίωση των οικοσυστημάτων, την οικολογική αποκατάσταση, την περιβαλλοντική δικαιοσύνη, που αλλάζουν τις ζωές και μετριάζουν την κλιματική κρίση.
Ελαιόλαδο και κορωνοιός
Κωνσταντίνος Α. Δημόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Βιοχημείας & Χημείας Τροφίμων του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών, μέλος της 4Ε.
Είναι γνωστό σήμερα ότι οι διατροφικές μας επιλογές επηρεάζουν τόσο τη δική μας υγεία, όσο και το περιβάλλον, όπως αναλύεται και στη νέα έκθεση του WWF για τη σημασία μίας διατροφής φιλικής προς το περιβάλλον [WWF: Η υγεία του πλανήτη περνάει μέσα από το πιάτο μας https://freesunday.gr/planet/item/38110-wwf-h-ygeia-toy-planhth-pernaei-mesa-apo-to-piato-mas]. Στην περίπτωση της Μεσογειακής Δίαιτας, πέρα από την έμμεση -αλλά σημαντική- ευεργετική επίδραση στο περιβάλλον, αφού υιοθετώντας μια τέτοια διατροφή μειώνεται και το οικολογικό αποτύπωμα, έχει και άμεση ευεργετική επίδραση στον άνθρωπο. Στις πολλές ευεργετικές δράσεως της Μεσογειακής δίαιτας σήμερα, με την πανδημία, έχει προστεθεί μία ακόμα. Η ευεργετική δράση κατά του κορωνοιού. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τον τρόπο που εξελίχθηκαν.
Η ερευνητική μας ομάδα που αποτελείται από τον Ομότιμο Καθηγητή Βιοχημείας & Χημείας Τροφίμων του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών Κ.Α. Δημόπουλο, την Καθηγήτρια Βιοχημείας του Τμήματος Επιστήμης Διαιτολογίας-Διατροφής του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Σ. Αντωνοπούλου, την Προϊσταμένη του Τμήματος Κλινικής Διατροφής στο ΓΝΑ Κοργιαλένειο – Μπενάκειο Δρ. Π. Ντετοπούλου και τονΚαθηγητή του Πανεπιστημίου Tufts της Βοστόνης Θεοχάρη Θεοχαρίδη, έκανε 5 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά στο διάστημα 2020 – 2021, σχετικά με τον κορωνοιό και την νόσο που προκαλεί και είναι γνωστή ως COVID-19. Στις εργασίες αυτές, μέσα από μια νέα προσέγγιση που εισάγει την εμπλοκή του ισχυρότατου μεσολαβητή της φλεγμονής* του Παράγοντα Ενεργοποίησης των Αιμοπεταλίων,Platelet-ActivatingFactor, PAF, έχει περιγραφεί μία πιθανή βιοχημική πορεία επιστημονικά ολοκληρωμένη και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη με την οποία συμπληρώνεται ο μηχανισμός εισόδου του ιού στα κύτταρα, αλλά και εξηγούνται οι επιπλοκές της νόσου COVID-19. Σημειωτέον ότι η δομή του ισχυρότατου φλεγμονώδους παράγοντα PAF έχει ανακαλυφθεί από τον Κ.Α. Δημόπουλο το 1979 στο University of Texas at San Antonio.
Ακόμα, στις εργασίες μας επισημαίνεται η πιθανή ευεργετική δράση των αναστολέων του PAF, που υπάρχουν στα τρόφιμα της Μεσογειακή δίαιτα και στο κυριότερο τρόφιμο που την χαρακτηρίζει, το ελαιόλαδο. Για τον λόγο αυτό προτείνουμε την Μεσογειακή δίαιτα και το ελαιόλαδο σαν κατάλληλη προστατευτική διατροφή. Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις που ακολούθησαν από πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στις διάφορες ηπείρους ενίσχυσαν την πιθανή εμπλοκή του PAF στη νόσο COVID-19 και απέδειξαν πειραματικά την προστατευτική δράση της Μεσογειακής δίαιτας.
* Συστατικό που συμμετέχει (μεσολαβεί) στην πρόκληση φλεγμονής
Η διαχρονικά πολλαπλή αξία της ελιάς
Σταύρος Βέμμος, Ομότιμος Καθηγητής Δενδροκομίας στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρόεδρος της 4Ε
Η καθιέρωση της παγκόσμιας ημέρας ελιάς δείχνει την τεράστια σημασία του δένδρου αυτού για την παγκόσμια κοινότητα κυρίως γιατί παρέχει τα πολύτιμα για τον άνθρωπο κύρια προϊόντα της το ελαιόλαδο και τις επιτραπέζιες ελιές. Η ελιά είναι ένα αιωνόβιο δένδρο και η ιστορία της ξεκινά από τα πολύ παλιά χρόνια. Στην Ελλάδα απολιθωμένα φύλλα ελιάς βρέθηκαν στη Σαντορίνη και Νίσυρο ηλικίας 50.000-60.000 χρόνων.
Για την Ελλάδα ιδιαίτερα, η ελιά έχει μεγάλη διαχρονική αξία γιατί είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ίδια τη ζωή μας. Αυτό δείχνει η παρουσία της στη διατροφή, την ιατρική, τον αθλητισμό, το φωτισμό, τη διακόσμηση, τη θρησκεία, την τέχνη, τη λογοτεχνία και ποίηση, τη λαογραφία, τη μυθολογία, τον πολιτισμό και την οικονομία. Για τους Αρχαίους Έλληνες ήταν ιερό δένδρο. Διαχρονικά αποτελεί σύμβολο της σοφίας, της γαλήνης, της ειρήνης, του πολιτισμού και της γονιμότητας.
Η καλλιέργεια της ελιάς αναπτύχθηκε πρώτα στον Ελλαδικό χώρο περί το 3000-2000 π.χ. και στη συνέχεια διαδόθηκε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες και ολόκληρο τον κόσμο.
H μεγάλη διατροφική αξία του ελαιολάδου και της ελιάς είναι πλέον αναγνωρισμένη από τη σύγχρονη ιατρική επιστήμη και αποτελεί το βασικό συστατικό της Μεσογειακής Διατροφής και ασπίδα προστασίας της υγείας μας.
Στη σύγχρονη Ελλάδα η ελαιοκαλλιέργεια έχει τεράστια οικονομική, διατροφική, κοινωνική, πολιτιστική και περιβαλλοντική σημασία. Καλλιεργείται σε 11.160.000 στρέμματα και αντιπροσωπεύει το 21-23% του συνόλου των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Το ελαιόλαδο και οι επιτραπέζιες ελιές είναι από τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της χώρα μας. Η καλλιέργειά της απασχολεί 450.000 οικογένειες και πολλές χιλιάδες ακόμα εποχιακούς εργαζόμενους.
Η παραδοσιακή ελαιοκαλλιέργεια συμβάλλει θετικά στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας και του φυσικού περιβάλλοντός της χώρας μας. Σημαντική είναι όμως και η συνεισφορά των παραδοσιακών ελαιώνων στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ιδιαίτερα η αειφορική καλλιέργεια της ελιάς όχι μόνο δεν ενισχύει το φαινόμενο του θερμοκηπίου αλλά αντίθετα απορροφά και ενσωματώνει CO2 από τον αέρα συμβάλλοντας στη μείωσή του.
Η αειφορική καλλιέργεια είναι φιλική στο περιβάλλον, προσαρμόζεται καλύτερα στις κλιματικές αλλαγές και πρέπει να αποτελέσει την μελλοντική ελαιοκαλλιέργεια ώστε να παραμείνει βιώσιμη στις μελλοντικές συνθήκες της κλιματικής αλλαγής. Η πολιτεία οφείλει να λάβει τα απαραίτητα μέτρα και να δώσει και κίνητρα στην κατεύθυνση αυτή.
Δρ. Δημήτριος Βολουδάκης, Γεωπόνος, Επιστημονικός Συνεργάτης Ακαδημίας Αθηνών, CapacityBuildingManager ΝΕΑ ΓΕΩΡΓΙΑ ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ
Γνώση, ελιά και κλιματική αλλαγή
Αυτές τις ημέρες όλη σχεδόν η Ελληνική ύπαιθρος είναι στο πόδι. Τα χωριά ξαναζούν, τα ελαιοτριβεία έχουν πάρει μπρος, στα καφενεία η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την ελιά, την απόδοση του καρπού, την οξύτητα του λαδιού.
Ευγνώμονες οι παραγωγοί που βλέπουν τα δένδρα φορτωμένα με τον πολύτιμο καρπό. Όχι όλοι όμως, καθώς οι αγρότες της ανατολικής και νότιας Ελλάδας για ακόμα μία χρονιά διαπιστώνουν μειωμένη παραγωγή λόγω της προβληματικής καρπόδεσης που οφείλεται στους νοτιάδες της άνοιξης, ενώ οι παρατεταμένες υψηλές θερμοκρασίες του Ιουλίου ευνόησαν την ανάπτυξη του δάκου. Στη βόρεια Εύβοια και στην Ανατολική Μάνη, πολλοί ελαιώνες έχουν καεί ολοσχερώς από τις φωτιές του καλοκαιριού. Από την άλλη με αισιοδοξία βλέπουν κάποιοι πρωτοπόροι αγρότες, τους νέο-εγκατεστημένους ελαιώνες τους στη Δυτική Μακεδονία, να αναπτύσσονται ομαλά με ζωηρά και εύρωστα δένδρα.
Αυτές είναι κάποιες λίγες περιληπτικές επιπτώσεις της μεταβολής του κλίματος στην ελαιοκαλλιέργεια. Πλέον η επιστήμη μπορεί να προβλέψει σε βάθος 30ετίας με αρκετή βεβαιότητα, τις επερχόμενες αλλαγές που εντοπίζονται σε αύξηση θερμοκρασίας από 1,5ο– 2ο C, μείωση των βροχοπτώσεων περίπου στο 10% και συχνότερη εμφάνιση ακραίων φαινομένων πλημμύρας, ξηρασίας, κλπ. Γνωρίζουμε ότι ο ρόλος του ανθρώπου είναι καταλυτικός στην αντιμετώπιση, μέχρι ενός σημείου των αρνητικών συνεπειών. Αποφυγή εγκατάστασης ελαιώνων σε ξηροθερμικές περιοχές με νότιο προσανατολισμό, χρήση στάγδην άρδευσης, πρόβλεψη του χρόνου και του σημείου προσβολής του δάκου με γεωργία ακριβείας, συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης ακραίων φαινομένων, είναι μερικά μόνο εργαλεία που θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε στην προσπάθεια προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Εν τέλει, αυτή η γνώση είναι από τους σημαντικότερους παράγοντες αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, και η μεταφορά τεχνογνωσίας από τους ειδικούς επιστήμονες και τους ερευνητές, προς τους τελικούς χρήστες, τους ελαιοπαραγωγούς θα πρέπει να είναι βασική προτεραιότητα.
Η 26η Νοεμβρίου, ημέρα περισυλλογής
Βασίλης Ζαμπούνης, Γεωργοοικονομολόγος – Εκδότης, μέλος της 4Ε
Ο κόσμος της ελιάς γιορτάζει σήμερα το δένδρο της ελιάς και τα προϊόντα του. Όμως, ο κόσμος της ελιάς, παραγωγοί και καταναλωτές, τιμούν τα προϊόντα της, ελαιόλαδο, επιτραπέζια ελιά και όχι μόνο, κάθε μέρα, 365 ημέρες το χρόνο. Σήμερα είναι ημέρα σκέψης και περισυλλογής.
Το ελαιόλαδο αποτελεί μόνο το 1,25% της παγκόσμιας κατανάλωσης φυτικών ελαίων, ενώ οι εκτάσεις ελαιοκαλλιέργειας το 0,7% της συνολικής καλλιεργούμενης γης. Πώς συνεχίζουμε, μιμούμενοι ή διαφοροποιούμενοι; Να, ένα πρώτο ερώτημα.
Η ελαιοκαλλιέργεια επεκτείνεται καθημερινά σε δεκάδες χώρες και στις 5 ηπείρους. Πώς διατηρούμε μια παγκόσμια ενότητα και ισορροπία;
Όχι μόνο για το ελαιόλαδο, αλλά και για την επιτραπέζια ελιά, οι κρίσεις λόγω ανισορροπίας προσφοράς-ζήτησης αποτελούν συχνό φαινόμενο. Θέλουμε πραγματικά να επιβιώσει το μοντέλο της παραδοσιακής , συμβατής με την οικολογία και την υγιεινή Μεσογειακή Δίαιτα, ελαιοκομίας; Ποιός θα επωμιστεί το επιπλέον κόστος της;
Γεννήθηκα σε μια χώρα που πριν από χιλιάδες χρόνια έδωσε στην ανθρωπότητα το μύθο της θεάς Αθηνάς. Η σοφία της μας χάρισε το δένδρο της ελιάς και σε ανταπόδοση οι αρχαίοι Αθηναίοι της αφιέρωσαν τον Παρθενώνα στην Ακρόπολη. Εμείς, σήμερα πόσα μπορούμε να της ανταποδώσουμε για τα ανεκτίμητα αγαθά που μας προσφέρει, εξοπλίζοντας μας να αντιμετωπίσουν απειλές όπως η κλιματική αλλαγή και ο ιός της covid-19;
