- Ποιοι οι κύριοι παράγοντες και οι γεωργικές πρακτικές οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν τη διαδικασία απορροής/διήθησης
- Του Θόδωρου Καρυώτη*, Γεωπόνου-Εδαφολόγου, συντ. Τακτ. Ερευνητή ΕΛΓΟ “ΔΗΜΗΤΡΑ”
Ο αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη αισθητός σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση και ειδικότερα στην ευρωπαϊκή γεωργία, μέσω της αλλαγής των βροχοπτώσεων, της αύξησης της θερμοκρασίας, των αλλαγών στην εποχικότητα και των ακραίων καιρικών φαινομένων. Πέρα από τις επιπτώσεις στη γεωργία μέσω αλλαγών στον κίνδυνο πλημμύρας, η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει επίσης τη διαθεσιμότητα υδάτινων πόρων, επιβάλλοντας έτσι πρόσθετες πιέσεις και περιορισμούς στη χρήση του νερού από τις γεωργικές δραστηριότητες.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η διαχείριση κινδύνων πλημμύρας (FRM) έχει αναδειχθεί κυρίαρχο πρόβλημα στην Ευρώπη. Ωστόσο, η προσαρμογή στις πλημμύρες καθώς και ο μετριασμός απαιτούν μέτρα προστασίας σε επίπεδο λεκάνης απορροής και αναπροσαρμογή της γεωργικής χρήσης γης. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) επιβεβαιώνει ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της διαχείρισης της γης και του κινδύνου πλημμύρας (IPCC, 2019).
Οι πλημμύρες από τις έντονες βροχοπτώσεις προβλέπεται ότι θα είναι συχνότερες στο μέλλον και σύμφωνα με τους ειδικούς οι επιπτώσεις στη γεωργία θα είναι καταστροφικές. Η γεωργία η οποία εκτιμάται ότι θα επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό, μπορεί να έχει σημαντικό ρόλο στον μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων από τις πλημμύρες. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) θα συνεχίσει να έχει μεγάλη επιρροή στις πρακτικές χρήσης γης, όμως πρέπει να υπάρχουν ευέλικτες πολιτικές και η κάθε Χώρα να συντάξει Σχέδια Χρήσης Γης ανά λεκάνη απορροής. Μέσα από τη βελτιωμένη διαχείριση των κινδύνων πλημμύρας μπορεί να προστατευθεί σε μεγάλο βαθμό η αγροτική παραγωγή.
Μέσα στα πεδία πλημμυρών, υπάρχουν αρκετά περιθώρια αναδιάρθρωσης καλλιεργειών καθώς και αλλαγές στη χρήση γης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι παρεμβάσεις αφορούν την προσωρινή αποθήκευση νερών της πλημμύρας ή/και τη φύτευση δασικών ειδών για την επιβράδυνση της ροής των υδάτων πλημμύρας. Οι παραπάνω πρακτικές εφαρμόζονται σε Χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις οποίες (αν χρειασθεί) πραγματοποιούνται εξαγορές μη καλλιεργούμενης γης από δημόσιους φορείς ή οργανισμούς. Η διαχείριση και ο μετριασμός των κινδύνων πλημμύρας πρέπει να καταστεί οριζόντιος στόχος της ΚΑΠ, μαζί με άλλους στόχους που αφορούν στην αντιμετώπιση της απειλής της κλιματικής αλλαγής. Οι στρατηγικές διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας και οι αναθεωρήσεις των Σχεδίων Διαχείρισης Πλημμύρας στις Λεκάνης Απορροής πρέπει να προχωρήσουν με γρήγορους ρυθμούς.
Τα τελευταία χρόνια, έχουν προταθεί διάφορες προσεγγίσεις στην πολιτική γης από επίσημες και ημιεπίσημες διαδικασίες, μέχρι λύσεις διοικητικής μορφής ή και ελέγχου των εδαφοϋδατικών πόρων. Χαρακτηριστικό είναι το πρόσφατο παράδειγμα της βιαστικής σύστασης του “Οργανισμoύ Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας Α.Ε., με σκοπό δήθεν την εποπτεία και την υλοποίηση των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμού και Κινδύνου Πλημμύρας, του Στρατηγικού Σχεδίου Έργων Αντιπλημμυρικής Προστασίας και την επίβλεψη της εφαρμογής των μέτρων προστασίας και διαχείρισης των υδάτων. Πόσο ανεξάρτητα μπορεί να λειτουργήσει ένας τέτοιος Οργανισμός, όταν η πλειοψηφία των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου διορίζονται από την Κυβέρνηση; Είναι δυνατόν να αποκλείεται από το ΔΣ ο Περιφερειάρχης; Πάντως, ήταν προκλητική η ταχύτατη απόφαση της κυβέρνησης, αφού χωρίς ουσιαστικό διάλογο προχώρησε στη δημιουργία του “Οργανισμoύ Διαχείρισης Υδάτων Θεσσαλίας Α.Ε., με στόχο τον Κυβερνητικό έλεγχο και τη μελλοντική διαχείριση των υδάτων από τον ιδιωτικό τομέα.
Πάντως, για το μετριασμό των επιπτώσεων από τις πλημμύρες είναι αναγκαίες οι ενέργειες οι οποίες θα περιλαμβάνουν αλλαγές στη διαχείριση της γης καθώς και αλλαγές μικρής κλίμακας στη χρήση γης (π.χ. κατάλληλη διαχείριση των εδαφών για τη βελτίωση της δομής, πρακτικές που στοχεύουν στην αύξηση της οργανικής ουσίας των εδαφών, δημιουργία λωρίδων προστασίας κατά μήκος των πλαγιών κ.ά.) οι οποίες έχουν σχετικά χαμηλό κόστος και μπορούν να θεωρηθούν ως “καλή γεωργική πρακτική”. Με την αυξανόμενη ανθρώπινη παρέμβαση στις λεκάνες απορροής, αλλάζει η διαδικασία επιφανειακής απορροής, ιδίως μέσω της μείωσης της ικανότητας διήθησης του εδάφους και της αλλαγής της εδαφικής κάλυψης. Αυτό έχει προκαλέσει ανησυχία για το ρόλο που διαδραματίζουν οι ανθρώπινες επεμβάσεις στις λεκάνες απορροής με αποτέλεσμα την αύξηση των κινδύνων πλημμύρας.
Η υιοθέτηση γεωργικών πρακτικών και αλλαγής χρήσης γης που μειώνουν την απορροή είναι ουσιαστική για την αποτελεσματικότητα των μέτρων που εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση των κινδύνων πλημμύρας. Οι πρακτικές που ενισχύουν τη διείσδυση και διατήρηση του νερού στο έδαφος έχουν επίσης επιπλέον θετικά αποτελέσματα όσον αφορά τη μείωση του κινδύνου ξηρασίας, την πρόληψη/μείωση της ρύπανσης (συμπεριλαμβανομένης της μείωσης του ξεπλύματος θρεπτικών στοιχείων). Επιπλέον, συνεισφέρουν στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, τη δραστηριοποίηση των μικροοργανισμών των γεωργικών εδαφών και τη βελτίωση της αποθήκευσης άνθρακα που έχει θετική επίδραση στη συγκράτηση νερού και θρεπτικών στοιχείων.
Μέτρα κατακράτησης νερού με βάση τις λεκάνες απορροής μπορούν να συμβάλουν στην αντιπλημμυρική προστασία στις γεωργικές εκτάσεις. Αυτές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη διαχείριση της αποστράγγισης του αγρού για την αύξηση της αποθήκευσης νερού, την αλλαγή στις πρακτικές χρήσης της αρόσιμης γης και της κτηνοτροφίας, αλλαγή χρήσης γης κ.ά. Οι επιπτώσεις της χρήσης γης και των αλλαγών στις γεωργικές πρακτικές για την προστασία από τις πλημμύρες είναι δύσκολο να μετρηθούν και απαιτούν μοντελοποίηση και μακροπρόθεσμη παρακολούθηση.
Οι γεωργικές πρακτικές έχουν επίσης επίπτωση στη διαδικασία της απορροής ειδικά στις λοφώδεις περιοχές. Οι κύριοι παράγοντες και οι γεωργικές πρακτικές οι οποίοι μπορούν να επηρεάσουν τη διαδικασία απορροής/διήθησης, είναι οι παρακάτω:
- κατεργασία εδάφους (ειδικά η συμπίεση του επιφανειακού εδάφους), επιλογή καλλιεργειών και η ποσότητα των υπολειμμάτων της καλλιέργειας που είναι διαθέσιμα στο έδαφος, κλίση του αγρού. Τα εδάφη με αναβαθμίδες σε περιοχές με έντονη κλίση μπορούν σε κάποιο βαθμό να επιβραδύνουν την απορροή.
Η ανάγκη για στενότερη ολοκλήρωση ή συντονισμό μεταξύ των σχεδίων διαχείρισης των πλημμυρών και των σχεδίων χρήσης γης έχει διεθνώς αναγνωριστεί εδώ και πολύ καιρό. Ωστόσο, πολλές χώρες αγωνίζονται να χαράξουν κατάλληλες πολιτικές και να οργανώσουν διοικητικούς μηχανισμούς που θα διευκόλυναν την επίλυση προβλημάτων αυτής της μορφής. Φάνηκε ότι οι προκλήσεις της κλιματικής κρίσης και ιδιαίτερα τα ακραία κλιματικά φαινόμενα, απαιτούν ολοκληρωμένες απαντήσεις για το μετριασμό των επιπτώσεων. Σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν η αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και οι άμεσες αλλαγές των γεωργικών πρακτικών (άρδευση, λίπανση, κατεργασία εδαφών) προκειμένου να προστατευθεί η ποιότητα των εδαφικών και υδατικών πόρων. Ειδικά για τα εδάφη της Θεσσαλίας, οι κίνδυνοι υποβάθμισής τους είναι πολλοί και αφορούν κυρίως την ερημοποίηση, τη διάβρωση, τη μείωση της οργανικής ουσίας, την αλάτωση, τη μείωση της ικανότητας διήθησης και την απώλεια θρεπτικών στοιχείων για τις καλλιέργειες. Θα ήταν ίσως χρήσιμο να αναφερθεί το γεγονός ότι η μετακίνηση νιτρικού αζώτου από το συνολικό όγκο απορροής νερών της πλημμύρας Daniel μέσω του Πηνειού προς το Αιγαίο, ήταν πάνω από 3.087.000 kg. H ποσότητα αζώτου που ξεπλύθηκε, υπολογίσθηκε ότι αντιστοιχεί σε ετήσια κάλυψη λίπανσης με άζωτο 203.000 στρεμμάτων βαμβακοκαλλιέργειας, ή 153.000 στρ. καλαμποκιού.
Πέρασαν αρκετοί μήνες από τότε που ξέσπασε ο Daniel, ενώ η έναρξη για την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας αργεί πολύ. Το κλίμα αμφισβήτησης για τις προτάσεις του “Εμπορικoύ Συλλόγου Αμστερνταμ” (Handelsvereniging) είναι έντονο, ειδικά από αγρότες και κτηνοτρόφους. Οι πληγές που άφησαν οι πλημμύρες δεν έχουν επουλωθεί και πολλοί από τους πληγέντες βρίσκονται σε απόγνωση. Όλοι περιμένουμε με αγωνία την έναρξη έργων αποκατάστασης, πριν προλάβει να επισκεφθεί τη Θεσσαλία κάποια άλλη θεομηνία.
*MSc στη Χαρτογράφηση, Ταξινόμηση και Υδατική Οικονομία Εδαφών, PhD στη Γεωργική Χημεία και Γονιμότητα Εδαφών. Υπηρέτησε ως γεωργικός σύμβουλος στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση
