Δρ Θόδωρος Καρυώτης*
Γεωπόνος-Εδαφολόγος, συντ. Τακτικός Ερευνητής ΕΛΓΟ “ΔΗΜΗΤΡΑ”
Τα προβλήματα που έχουν προκαλέσει οι κακοκαιρίες Daniel και Elias κυρίως σε περιοχές της Θεσσαλίας είναι τεράστια και θα χρειασθεί αρκετός χρόνος για να αντιμετωπισθούν. Οι απρόβλεπτες καταστροφές, είναι απερίγραπτες και οι πληγέντες εξακολουθούν να τις αντιμετωπίζουν με πολύ μεγάλη δυσκολία, προκειμένου να επιστρέψουν σε μια στοιχειώδη κανονικότητα.
Φάνηκε ότι η κατασκευή αντιπλημμυρικών έργων και η συντήρησή τους δεν αποτελούν προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις ή τους Περιφερειάρχες ίσως επειδή δεν δίνουν την ευκαιρία εύκολης ψηφοθηρίας και υπάρχει ο κίνδυνος της αποκάλυψης του στρεβλού σχεδιασμού τους. Η αποτελεσματική διαχείριση ζητημάτων που σχετίζονται με πλημμύρα είναι αρκετά δύσκολη και ίσως χρειασθεί να αντιμετωπισθούν θέματα που προσκρούουν σε συμφέροντα και καταπατημένες ιδιοκτησίες σε κοίτες ποταμιών.
Είναι γνωστό ότι αν είχαν ολοκληρωθεί τα αναγκαία αντιπλημμυρικά έργα στη Θεσσαλία που είχαν προγραμματισθεί πριν μερικά χρόνια, δεν θα θρηνούσαμε θύματα, ενώ τα καταστροφικά αποτελέσματα στις ιδιοκτησίες θα ήταν πολύ μικρότερης έντασης. Η αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών και η προστασία της ανθρώπινης ζωής δεν αντιμετωπίζεται με μηνύματα από το 112, ούτε με επικοινωνιακές πολιτικές των τοπικών παραγόντων, ειδικά την προεκλογική περίοδο!!!.Ανακοινώθηκε ότι την αντιπλημμυρική θωράκιση της αγροτικής περιφέρειας Θεσσαλίας ανέλαβε η ολλανδική εταιρεία HVA International η οποία θα συντάξει το master plan και σύντομα θα υποβάλει συγκεκριμένες προτάσεις. Ας ελπίσουμε ότι σύντομα θα ανακοινωθεί μια ρεαλιστική πρόταση για τη θωράκιση της Θεσσαλίας από μελλοντικές πλημμύρες. Το Στρατηγικό Σχέδιο πρέπει να είναι αυστηρά εξειδικευμένο και προσαρμοσμένο στις συνθήκες της Θεσσαλίας και να συνδυασθεί με τα απαιτούμενα συμπληρωματικά έργα τα οποία είναι αναγκαία για την ανασυγκρότηση της γεωργίας.
Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν συνταχθεί και υποβληθεί πολυάριθμες αντίστοιχες μελέτες οι οποίες υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές στη χρήση γης, η αποψίλωση, η αστικοποίηση και οι γεωργικές πρακτικές, μπορεί να αυξήσουν την εμφάνιση και την ένταση των πλημμυρών (Ramesh, 2013).
Οι χάρτες κινδύνων πλημμύρας που παρέχονται από εξειδικευμένα επιστημονικά ιδρύματα αποτελούν το κεντρικό εργαλείο σχεδιασμού για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Παρουσιάζουν τις περιοχές με πιθανότητα εμφάνισης πλημμύρας μέσα σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η αξιολόγηση του κινδύνου πλημμύρας είναι απαραίτητη στη λήψη μέτρων, αλλά και στην αντιμετώπιση μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης (WMO, 2006).
Η ανασυγκρότηση της γεωργίας πρέπει να συνδεθεί και να υλοποιηθεί ταυτόχρονα με αρκετές από τις δράσεις που θα περιλαμβάνει το Στρατηγικό Σχέδιο Έργων Αντιπλημμυρικής Προστασίας. Η ανασυγκρότηση δεν πρέπει να αγνοήσει τομείς όπως η αποκατάσταση και βελτίωση των έργων υποδομής, βελτίωση γονιμότητας καλλιεργουμένων εδαφών, σύνταξη σύγχρονου Κώδικα Ορθής Λιπαντικής Αγωγής, αναθεώρηση καλλιεργητικών πρακτικών, χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας στις γεωργικές διεργασίες, προσαρμογή μοντέλου αγροτικής παραγωγής στην κλιματική κρίση κ.ά.
Συνδυασμένες δράσεις αντιμετώπισης του κινδύνου πλημμύρας και ανασυγκρότηση της γεωργίας
Η χωροθέτηση πεδίων πλημμυρών και η αξιολόγηση του κινδύνου είναι παραδείγματα εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη μείωση της έκθεσης σε πλημμύρες και τον κίνδυνο καταστροφής των καλλιεργειών. Οι πρόσφατες πλημμύρες έδειξαν ότι η απουσία προστατευτικών έργων ήταν καταλυτική για τις τεράστιες καταστροφές των υποδομών, της γεωργικής παραγωγής, της κτηνοτροφίας και της μελισσοκομίας. Η αδιαφορία τακτικού ελέγχου για συντήρηση των αναχωμάτων, αποστραγγιστικών δικτύων, μπαζώματα ρεμάτων και η απουσία σχεδίου κατασκευής πολλών μικρών φραγμάτων και λιμνοδεξαμενών, έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στο μέγεθος της καταστροφής. Να υπενθυμίσουμε ότι οι υπεύθυνοι φορείς έχουν σταματήσει τον καθαρισμό των αποστραγγιστικών τάφρων από τη δεκαετία του 90!!!.
Μερικά έργα θα μπορούσαν να περιορίσουν τον κίνδυνο πλημμύρας και τις καταστροφικές συνέπειες στη γεωργία και κτηνοτροφία, όπως π.χ. η διαπλάτυνση του Πηνειού και των παραποτάμων σε επιλεγμένα σημεία, η εκβάθυνση της κυρίας τάφρου που βρίσκεται μεταξύ του Πηνειού και του αναχώματος, η κατασκευή λιμνοδεξαμενών. Περιοχές που διασχίζει ο Πηνειός, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή λιμνοδεξαμενών όπως π.χ. οι καταπατημένες εκτάσεις που βρίσκονται στην κοίτη του ποταμού, περιοχές όπου τα εδάφη είναι ακατάλληλα για γεωργική χρήση, ή εκείνες οι οποίες ανήκουν π.χ. στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας αλλά σήμερα δεν χρησιμοποιούνται. Υπάρχει έκταση 2.500 στρεμμάτων (ανενεργό πεδίο βολής, σε απόσταση περίπου δύο χιλιομέτρων από τον Αμπελώνα) σε κοντινή απόσταση από τον Πηνειό ποταμό, μέρος της οποίας μπορεί να μετατραπεί σε λιμνοδεξαμενή. Ίσως, σε κάποιες από τις παραπάνω περιοχές μπορούν να γίνει εγκατάσταση τεχνητών λιβαδιών για την κτηνοτροφία, που περνάει πολύ δύσκολες στιγμές.
Πάντως, σε διάφορες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης η Πολιτεία προχωράει στην υποχρεωτική αγορά γης από ιδιώτες για τη δημιουργία αποθηκευτικών εκτάσεων σε γεωργικές εκτάσεις.
Παρακάτω δίδεται ένα παράδειγμα υπολογισμού του όγκου νερού που μπορεί να αποθηκευτεί σε λιμνοδεξαμενές έκτασης π.χ. 50 στρεμμάτων και βάθους 1.5 m, σε τμήμα από την κύρια τάφρο Πηνειού και αποστραγγιστικό αυλάκι συνολικού μήκους 10 km σε περιοχή του δήμου Λάρισας. Υπολογίσθηκε ότι είναι δυνατή η αποθήκευση 90.000 m3 νερού πλημμύρας στην κύρια τάφρο του Πηνειού, εφόσον γίνει η απομάκρυνση των φερτών υλικών, των σκουπιδιών κ.λ.π. Επίσης για κάθε μία λιμνοδεξαμενή μπορεί να γίνει αποθήκευση 75.000 m3. Από τους υπολογισμούς φαίνεται ότι είναι σημαντική η ποσότητα του νερού που μπορεί να διηθηθεί στα πηλώδη εδάφη, ενώ στα βαριά αργιλώδη εδάφη με κακή στράγγιση (π.χ. τσαῒρια), είναι πολύ μικρότερη.
Για να αντιμετωπιστούν επαρκώς οι αποθέσεις υλικών από την πλημμύρα, οι αγρότες με τη βοήθεια γεωπόνων, πρέπει να ξεκαθαρίσουν εάν τα φερτά υλικά και τα αντικείμενα μπορούν να ενσωματωθούν στο έδαφος ή εάν απαιτείται αφαίρεση, η οποία συνήθως είναι δαπανηρή λόγω του όγκου του υλικού και της απόστασης μεταφοράς. Σε άλλες περιπτώσεις, η πλημμύρα μπορεί να παρασύρει το έδαφος και να δημιουργηθούν κενά στο χωράφι ως αποτέλεσμα της απώλειας του εδάφους. Εάν το κόστος για την αποκατάσταση είναι πολύ υψηλό, ίσως ο αγρότης αναγκαστεί να εγκαταλείψει την καλλιέργεια.
Οι ισοπεδώσεις και ομαλοποιήσεις του αναγλύφου της επιφάνειας πρέπει να εκτελούνται με μεγάλη προσοχή. Χρειάζεται αρχικά να γίνει έλεγχος εδαφοτομής βάθους μέχρι 1.5 m για την ύπαρξη στρώσεων ή εδαφικών χαρακτηριστικών με ανεπιθύμητες για τις καλλιέργειες ιδιότητες π.χ. ορίζοντας με αυξημένο νάτριο, μεγάλη συγκέντρωση ενεργού ασβεστίου σε υποεπιφανειακούς ορίζοντες, ύπαρξη αδιαπέρατης στο νερό εδαφικής στρώσης κ.ά. Σε αυτές τις περιπτώσεις χειροτερεύουν οι εδαφικές ιδιότητες και μειώνεται η ποιότητα του εδάφους.
Η απορροή των επιφανειακών υδάτων στις λοφώδεις περιοχές χωρίς φυτική κάλυψη στις έντονες βροχοπτώσεις θεωρείται ο πιο σημαντικότερος παράγοντας της διάβρωσης των εδαφών. Έτσι η μείωση του βάθος του εδάφους περιορίζει την ικανότητά του να αποθηκεύει νερό και επομένως μειώνεται η γεωργική παραγωγή. Εκτιμήθηκε ότι το 8% της γεωργικής λοφώδους γης στην Ελλάδα θα έπρεπε να είχε εγκαταλειφθεί τις τελευταίες δεκαετίες (Kosmas, Danalatos and Kosmopoulou, 2006), λόγω χαμηλής παραγωγικότητας, που προήλθε από τη διάβρωση του εδάφους. Όμως, οι περιοχές αυτές παραμένουν στη γεωργία, εξαιτίας των επιδοτήσεων.
Ο κίνδυνος διάβρωσης του εδάφους σε λοφώδεις περιοχές είναι αυξημένος λόγω υπερβόσκησης, αφού η σταδιακή απογύμνωση του τοπίου εκθέτει το έδαφος στη διάβρωση από τη βροχή. Ειδικά σε περίπτωση πλημμύρας παρατηρείται απώλεια των επιφανειακών εδαφικών στρώσεων και σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να εμφανισθεί στην επιφάνεια το μητρικό πέτρωμα το οποίο δεν μπορεί να καλλιεργηθεί. Στις περιοχές αυτές πρέπει να παρθούν μέτρα για τον έλεγχο της υπερβόσκησης, ενώ το χειμώνα τα καλλιεργούμενα εδάφη πρέπει να καλύπτονται με φυτική βλάστηση.
Η σύνταξη και εφαρμογή ενός προγράμματος αναδιάρθρωσης καλλιεργειών, συνήθως ξεκινά μετά την αξιολόγηση της καταλληλότητας γης και των κλιματικών συνθηκών, προκειμένου να ιεραρχηθούν οι περιοριστικοί εδαφοκλιματικοί παράγοντες για κάθε καλλιέργεια. Συνήθως συμπεριλαμβάνονται και άλλοι παράγοντες, όπως οι συνθήκες στράγγισης, βάθος εδαφών, κλίση, καθώς και χημικές και βιολογικές εδαφικές ιδιότητες. Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές διεθνών Οργανισμών (π.χ. Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων) πρέπει να ληφθούν υπόψη και κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες (συνθήκες αγοράς, επίπτωση στο αγροτικό εισόδημα) καθώς και εκείνοι οι οποίοι σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή όπως: εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, ρυθμός μεταβολής εδαφικού οργανικού άνθρακα, δραστηριότητα μικροοργανισμών εδάφους, κίνδυνος πλημμύρας, διάβρωση κ.ά.
Κατά την ταπεινή άποψη του συντάκτη του άρθρου, στην Ελλάδα δεν περισσεύει ούτε ένα στρέμμα καλλιεργούμενης αγροτικής γης υψηλής παραγωγικότητας. H αλλαγή χρήσης γης για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών, συνοδεύεται από ασύμφορες παρεμβάσεις π.χ. επιχωματώσεις με χαλίκια και άλλα αδρανή υλικά, τσιμεντένιες βάσεις, μεταλλικές κατασκευές, παρεμβάσεις στο ανάγλυφο κ.λ.π. Για την Ελλάδα, με τα υπάρχοντα στοιχεία του εδαφολογικού χάρτη μπορούν να συνταχθούν οι αντίστοιχοι χάρτες των κλάσεων γαιοκαταλληλότητας (land capability) των καλλιεργειών, για αρκετές περιοχές της χώρας. Στη συνέχεια, είναι δυνατή η σύνταξη ψηφιακών χαρτών οι οποίοι μπορούν να δώσουν σημαντική πληροφόρηση για τη οριοθέτηση περιοχών με τις κλάσεις καταλληλότητας των περιοχών, για γεωργική χρήση.Μόνον σε ακατάλληλες για γεωργική χρήση εκτάσεις, μπορεί να επιτραπεί η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών.
Ένα άλλο σημαντικό θέμα είναι η σύγχυση που επικρατεί σχετικά με τη χρήση λυματολάσπης για τη βελτίωση της γονιμότητας των εδαφών. Η προσθήκη ιλύος βιολογικού καθαρισμού χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή επειδή η συγκέντρωση σε βαρέα μέταλλα μπορεί να ξεπερνά τα επιτρεπόμενα όρια που προβλέπει η σχετική Οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, σε περιπτώσεις που το υλικό της ιλύος του βιολογικού έχει αυξημένο pH, η πιθανή εφαρμογή του παραπάνω υλικού μπορεί να αυξήσει την αλατότητα των εδαφών.
Η χρήση της λυματολάσπης στη γεωργία πρέπει να αποφεύγεται:
• σε περιοχές που μπορεί να επηρεαστεί η ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων νερών
• σε λιβάδια στα οποία γίνεται βόσκηση ζώων
• σε καλλιέργειες κτηνοτροφικών φυτών, ή φρούτων και λαχανικών τα οποία έρχονται σε επαφή με το χώμα και συνήθως καταναλώνονται ωμά
Επίσης, για την αύξηση της γονιμότητας των εδαφών θα ήταν χρήσιμη η σύνταξη ενός Κώδικα Ορθής Λιπαντικής Αγωγής, για κάθε καλλιέργεια, τύπο εδαφών και κλιματικών συνθηκών. Ειδικά για την αζωτούχο λίπανση, θα πρέπει στο μοντέλο λίπανσης να ληφθούν υπόψη οι βιοχημικές διεργασίες όπως: ανοργανοποίηση αζώτου, εξαέρωση αμμωνίας, έκπλυση νιτρικών, επιφανειακή απορροή νιτρικών, απονιτροποίηση κ.ά. Μελέτες στον Καναδά έδειξαν ότι σε πλημμυρισμένα χωράφια οι απώλειες σε άζωτο οφείλονται στο ξέπλυμα των νιτρικών στα αμμώδη εδάφη, ενώ στα βαριά εδάφη οφείλεται στην απονιτροποίηση δηλαδή βιολογική μετατροπή νιτρικού αζώτου σε υποξείδιο ή αέριο άζωτο τα οποία εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα.
Τέλος, διάφορες έρευνες έδειξαν ότι ο όγκος των υδάτων που προέρχονται από ροή πλημμυρών έχει αυξηθεί ως αποτέλεσμα της εντατικοποίησης της γεωργίας (O’Connell et al., 2004; Pfister et al., 2004) και οφείλεται κυρίως στην αλλαγή των γεωργικών πρακτικών.
Η αποκατάσταση των ζημιών από τις πλημμύρες σε συνδυασμό με την ανασυγκρότηση της γεωργίας είναι μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση και χρειάζεται διεπιστημονική συνεργασία. Η υλοποίηση των έργων που θα προβλέπει το Στρατηγικό Σχέδιο Έργων Αντιπλημμυρικής Προστασίας προαπαιτεί ιεράρχηση έργων και ξεκάθαρους στόχους, προδιαγραφές, ακριβή χρονοδιαγράμματα και δέσμευση για την τήρησή τους.
*MSc στη Χαρτογράφηση, Ταξινόμηση και Υδατική Οικονομία Εδαφών, PhD στη Γεωργική Χημεία και Γονιμότητα Εδαφών. Υπηρέτησε ως γεωργικός σύμβουλος στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στην Ευρωπαϊκή Ένωση
ΕΝΤΥΠΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΑΓΡΟΕΚΦΡΑΣΗ
